کارگاه رنگرزی حاج آزاد غریبی
رنگرزی سنتی :
به فرایندی گفته می‌شود که در طی آن کالای نساجی مثل الیاف، نخ، پارچه و یا پوشاک در محلولی که شامل مواد رنگزا و مواد شیمیایی می‌باشد، رنگ‌آمیزی گردد و مولکولهای رنگ، با دوامی نسبی با مولکولهای کالای نساجی، پیوند محکمی برقرار نمایند. رنگرزی سنتی با نوین شدن صنعت نساجی، رفته رفته کاهش پیدا کرده‌است.
زرگر زمانی از روستاهای خودکفای روزگار بود، و در این روستا تقریبا همه مشاغل ( متعاقبا در خصوص مشاغل توضیح داده خواهد شد) وجود داشت؛ و توسط اهالی روستا اداره می شد. یکی از آن مشاغل ، شغل رنگرزی بود.
کارگاه رنگرزی توسط حاج آزاد غریبی در یک اتاق تقریبا 20 مترمربع با امکانات ذیل تأسیس و راه اندازی شد.
1. دیگ بزرگ یا پاتیل 2. انواع رنگ های پودری شیمیایی و طبیعی ( پوست انار ، پوست پیاز، پوست گردو و علفیاتی که از خود رنگ پس می دادند و ...) 3. ترازو : ترازو جهت کشیدن و وزن کردن الیاف ( خاما) بکار می رفت . به این جهت خاما گفته می شد که الیاف به رنگ سفید و خام بود و بعد از رنگرزی و تغییر رنگ از حالت خاما (خام) در می آمد. ترازوی رنگرزی عمو متفات تر از ترازو های دیگر بود، 2 عدد سینی گرد بزرگ به وسیله 3 رشته نخ (هر سینی) سینی ها به طور مساوی از سه قسمت سوراخ می شد و به یک چوب تقریبا یک متری که نخ های سینی ها به دو طرف چوب وصل می شد ، و درست وسط چوب سوراخ بود و به وسیله نخ ضخیم که از سوراخ رد می کردند برای گرفتن و کشیدن الیاف استفاده می شد. 4. مخزن نفت ، لوله رابط و پیلوت: مخزن نفت را با تلمبه پر از باد می کردند تا نفت با فشار قوی از مخزن خارج شود و توسط لوله ای که به یک اجاق کوچک متصل بود ، شعله ور می شد. 5. دماسنج : دماسنج برای اندازه گیری میزان گرمای آب داخل پاتیل بکار می رفت ، که هر جنس نخ به گرمای معین و کافی نیاز داشت. 6. همزن : برای هم زدن نخ (خاما) بکار برده می شد. وقتی با همزن نخ ها را به هم می زدند ، همه ی قسمت های نخ به یک اندازه رنگ می شد. 7. ظروف شیشه ای یا پلاستیکی برای نگهداری پودر رنگها و نیز برای مصارف دیگر. 8. نمک های فلزی مانند انواع زاج، مواد قلیایی مثل آمونیاک. 9. ماده اصلی یعنی آب که محیط رنگرزی را تشکیل می‌دهد.
حاج آزاد غریبی در روستای زرگر حدودا کارهای رنگرزی 30 الی 40 روستا را انجام می دادند. در روستاهای اطراف زرگر کارگاه رنگرزی وجود نداشت ، همه روستاهای دیگر به روستای زرگر برای رنگرزی مراجعه می کردند.
به یاد دارم که کودک 3 و 4 ساله بودم ، عمویم حاج آزاد غریبی که ما به ایشان حاجی عمی می گفتیم ، به این دلیل که در آن زمان از روستا کسی به مکه نرفته بود؛ حاج آزاد غریبی و معرفت پناهی دو نفره به مکه رفته بودند. به همین خاطر عموی بنده حقیر به حاجی عمی معروف شد. بگذریم ، حاج آزاد غریبی کار و بارشان خیلی زیاد بود ، در روستا همه فرش می بافتند و کار و کاسبی عمو رو بورس بود. هر روز برایش الیاف می آوردند تا آنها را رنگ کند. این شغل برای ما بچه ها یک پدیده نو بود و این چنین شغلی را ندیده بودیم، و به تماشا می ایستادیم و گاهی هم شیطنت می کردیم و عمو را اذیت و عصبانی می کردیم. البته اذیت ما به عمو یک طرفه بود و عمو در مقابل اذیت ما هیچ عکس العملی نشان نمی داد. این را هم بگویم که حاجی عمی خوش اخلاق بود. بخاطر آن به ما چیزی نمی گفت.
چینی بند زنی حاج آزاد غریبی
در چند دهه گذشته شغلی وجود داشت که امروز از فهرست شغلها حذف شده است . شغلی بنام چینی بند زن ( آنکه کاسه و بشقاب را پیوند دهد) چینی بند زن ظروف شکسته چینی را به هم بند می زد.
در گذشته بخش عمده ای از ظروف منازل همانند کاسه ، بشقاب ، قوری و ... از جنس چینی بود . این چینی ها به تلنگری بند بود و در اثر ضریه ای می شکست . اهالی روستا تکه های شکسته چینی را برای ترمیم به نزد حاج آزاد غریبی می آوردند .
ابزارکار حاج آزاد غریبی چینی بند زن بسیار ساده بود و شامل جعبه یا همان میزکار ، مته ، کمان کوچک ( ابزار محرک برای چرخاندن سرمته ) ، چسب مخصوص ، تسمه های بسیار باریک و ظریف می شد . حاج آزاد غریبی ، چینی های شکسته را تحویل می گرفت و به مرور یک به یک با کمان و مته محل های مورد نظرش را سوراخ می کرد و تکه های شکسته را با چسب مخصوص چینی می چسباند و با بندهای کوچک فلزی (تسمه های فلزی باریک) ظروف را به هم وصل می کرد .
ابزار و وسایل کار حاج آزاد غریبی در چینی بند زنی
ابزاری که در چینی بند زنی مورد استفاده قرار می گیرد، بسیار ساده و ابتدایی است ولی بااین حال مراحل این عمل نهایت مهارت و استادی ودقت استادکار را می طلبد.
۱- کمان این وسیله به عنوان اصلی ترین ابزار، در دسترس چینی بندزن قرار گرفته و از قسمت های زیر تشکیل شده است:
قیف برنجی: وسیله ای قیفی شکل از جنس برنج (شبیه مدادهای امروزی) که در قسمت انتهایی آن، الماس جاسازی می شود.
الماس :الماس های ریز به اندازه یک دانه کریستال شکر، از مغازه های جواهر فروشی تهیه می شد و در قسمت انتهایی نوک قیف برنجی جاسازی می شد. این الماس ها تا زمانی که گم نمی شد قابل استفاده بودند و مشکل شکستن نداشتند ولی مشکل زمانی پیش می آمد که این الماس در مقابله با چینی های سخت تر و یا شیشه از جای خود در می رفته در داخل مغازه در بین تلی از خاک گم می شد.
در این موقع برای پیدا کردن الماس گم شده، تمام مغازه را جارو کرده و خاک جمع شده را در تشت آبی می ریختند، به این ترتیب الماس درخشنده درمیان انبوه خاک خود را ظاهر می کرد.
الماس در آن دوران هم از قیمت نسبتاً بالایی برخوردار بوده است و هر قطعه کوچک آن حدود سه یا سه ونیم تومان خریداری می شده است.
تکه چوب نازک از جنس درخت بید : تکه چوب به طول تقریبی 30 سانتیمتر و قطر تقریبی یک سانتیمتر از جنس بید تهیه می شد؛ چون چوب درخت بید حالت فنری دارد برای این منظور بهتر عمل می کند.
نخ لحاف دوزی :تکه چوب درخت بید به وسیله نخ لحاف دوزی به قسمت قیفی شکل متصل می شود
۲- مفتول : مفتولهای آهنی و نرم به ضخامت حدود 1 تا 5/1 میلی متر مورد استفاده قرار می گیرد. این مفتول ها ابتدا به صورت فولادی و سخت هستند که بعد از سوختن نرم می شود.
مفتول ها را روی سندان با چکش می کوبند تا مسطح و برای کوک با بندزدن آماده شود و سپس به قطعات یک تا یک ونیم سانتی تقسیم می شوند.
۳- سندان : سندانی به نام گولاخلی(این واژه معادل گوش دار فارسی می باشد) که از سندان های حرفه مسگری است، در کارگاه بند زنی مورد استفاده دارد و برای دو منظور استفاده می شود.
1. کوبیدن مفتول در روی آن به وسیله چکش
2. درست کردن قسمت هایی از قوری شکسته به ویژه دهانه آبریز قوری از حنس برنج
4- چکش معمولی کوچک : از چکش هم برای دو منظور استفاده می شود
۱- کوبیدن و پهن کردن مفتول بر روی سندان
۲- کوبیدن بند یا کوک در قسمت بند خورده.
5- چسب ها و خمیرهای بندزنی : الف- چسب های حیوانی مانند: سریشم معمولی، سریشم ماهی، چسب پوست خرگوش، چسب سفیده تخم مرغ با آهک، چسب آلبومین خون، گلوتن و کازئین.
ب- چسب های گیاهی مانند: سریش، شواز، کتیرا، صمغ عربی، گلوتن و نشاسته، عصاره ریوند از ریشه گیاه ریواس.
معرف ترین و پرمصرف ترین چسب در چینی بند زنی چسب حیوانی شامل "سفیده تخم مرغ با مقداری آهک" بوده که به زامیشگه معروف می باشد. زامشگه واژه روسی است .
خرمن کوب کلاسیک حاج آزاد غریبی ( زرگر)
خرمن کوب وسیله ای است در کشاورزی که در قدیم بر خر و گاو می بستند و آنرا بر روی غلات بویژه گندم می دواندند تا گندم از ساقه جدا شده و کاه و گندم جدا گردد.خرمن کوب قدیم در واقع دارای تیغه هایی در زیر تخته های ضخیم به هم پیوسته بود و با کشیده شدن توسط گاو و خر گندم از ساقه ها جدا می شد. امروزه خرمن کوب ها تراکتور و یا موتور های تولید برق هستند، که به وسیله تسمه به دستگاهی که داخل آن گندم ها را می ریختند و با چرخش در داخل آن گندم از ساقه جدا می شد.
حاج آزاد غریبی دستگاه خرمن کوب امروزی یعنی مدرن را داشتند . وقتی تابستان می شد و همه کشت های خودشان را برداشت می کردند ، و در خرمن گرد هم می چیدند تا خشک شود. حاج آزاد غریبی با دستگاه خرمن کوب خود به صورت نوبتی گندم و جو ی موجود در خرمن اهالی روستا را انجام داده و کاه را از گندم جدا میکرد.
این دستگاه خرمن کوب خاطرات خوش و نیز خاطرات تلخی هم داشت. تسمه ای که از موتور (کانکا) به دستگاه خرمن کوب متصل بود ، گاهی مشکلاتی را بوجود می آورد.
